Του Θεμιστοκλή Α. Μουρτζάνου.
Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς (Μηλιές Πηλίου 1758-1844), υπήρξε από τίς προσωπικότητες της περιόδου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Σπούδασε σε σπουδαία πνευματικά κέντρα της εποχής και έγινε διδάσκαλος της ελληνικής νεολαίας, τόσο στα σχολεία στά οποία εργάστηκε όσο και με τις εκδόσεις του.
Η εκπαιδευτική του διακονία προεπαναστατικά και κατά τη διάρκεια του Αγώνα του 1821 (έφορος Παιδείας, υπεύθυνος για την λειτουργία του 'Ορφανοτροφείου τής Αίγινας), μαρτυρούν άνθρωπο ò όποιος «ιεραποστολικά» αναλώθηκε στην μόρφωση, υπηρετώντας μία Μεγάλη 'Ιδέα: ότι ή παιδεία μπορεί νά αλλάξει τόν άνθρωπο καί τήν κοινωνία καί νά φέρει τήν ελευθερία άπό τους 'Οθωμανούς.
Μέ κύρια πηγή μας ανέκδοτες επιστολές πού συνέγραψε καί έλαβε ό Κωνσταντάς (λυτά έγγραφα τής Βιβλιοθήκης των Μηλεών, ιδρυμένης άπό τόν ϊδιο καί τόν "Ανθιμο Γαζή), καί άλλα έγγραφα (Αρχεία τής Εθνικής Παλλιγγενεσίας, Γενικά Αρχεία του Κράτους), επιμείναμε σέ άγνωστες διαστάσεις τής ζωής καί του έργου του. Εντάξαμε τήν πορεία του Κωνσταντα ώς εκκλησιαστικού ανδρός στην όλη ιστορική περίοδο. Ό Κωνσταντας, παρότι αρχικά άνηκε στον κύκλο των λεγόμενων «προοδευτικών», κατά τή διάρκεια καί, ιδίως, προς τό τέλος του βίου του, μετεστράφη έπί τό έκκλησιαστικότερον (Αρχιερατικός Επίτροπος του Μητροπολίτη Δημητριάδος στίς Μηλιές, θεώρηση των ναών καί τών μοναστηριών ώς κέντρου τής ζωής του λάου, σεβασμός στά λείψανα τών Άγιων καί στίς θαυματουργές εικόνες, άρνηση τής αρχικής γνώμης ότι στην Εκκλησία λειτουργεί τό «μυστηριοπώλιον», προσωπική φροντίδα γιά τή λειτουργική ζωή καί τήν οργάνωση του ναού του 'Ορφανοτροφείου στην Αίγινα, σκεπτικισμός γιά τήν επιχειρούμενη άπό «τους σκυλόφραγγους» αλλοτρίωση).
Διαπίστωσε (πολιτικά πάθη τής εποχής) οτι δέν αρκούν οι καλές προθέσεις ή τά μεταρρυθμιστικά οράματα γιά νά οργανωθεί ένα κράτος, άλλα απαιτείται προσωπική ποιότητα σ' αυτούς πού αναλαμβάνουν τίς καίριες θέσεις. 'Οραματιζόταν μία Εκκλησία μέ κοινωνική αποστολή νά συμβάλει στή μόρφωση του λαού, δέν ταυτίστηκε μέ τους λεγόμενους «εκσυγχρονιστές», υπήρξε στην πράξη συνθετικός καί οχι συντηρητικός. Ή έκκοσμίκευση κατ' αυτόν πρέπει νά έχει όρια. Δέν υπήρξε άθεος, ούτε άρνητής του ιερατικού σχήματος του. Περισσότερο επηρέασε ανθρώπους μέ τίς διαπροσωπικές του σχέσεις. Θεωρητικό πλαίσιο τής προσέγγισης μας υπήρξε ή άποψη ότι ò τελικός σκοπός τής ιστορικής έρευνας είναι ή συνάντηση μέ τίς ζωντανές υπάρξεις (π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ). Γιά μας ή Εκκλησία στήριξε τό Διαφωτισμό, εϊτε αποδεχόμενη τίς κύριες θέσεις του εϊτε προσπαθώντας νά τίς απορρίψει. Εντοπίσαμε τίς θέσεις πού έλαβε ό Κωνσταντας έναντι τής φιλοσοφικής σκέψης, τών επιστημών τής Γεωγραφίας καί τής Ιστορίας, τή στάση του στό γλωσσικό ζήτημα, πού τόν έφεραν σέ αντίθεση μέ τόν Κοραή καί τους δημοτικιστές, καθιστώντας τον πρόσωπο μέ μοναχική πορεία.
Παρουσιάσαμε τή σχέση του μέ επιφανή πρόσωπα τής εποχής, καθώς καί τίς εκπαιδευτικές προσπάθειες του καί τήν απήχηση τους. Τόν εντάξαμε, τέλος, στό πλαίσιο δράσης καί ζωής τής 'Ορθόδοξης Εκκλησίας στά χρόνια τής Όθωμανοκρατίας (εκκλησιαστική διοίκηση, μοναχισμός, δογματική ακεραιότητα πίστης, λαϊκή ευσέβεια, στοιχεία εκκλησιαστικής παράδοσης).
ΑΠΘ, Σχολή Θεολογική. Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας
2009